Pisma z socjologii moralności
Słowa kluczowe:
teoria systemów, systemy społeczne, komunikacja, socjologia moralności, antyhumanizmStreszczenie
Prezentowany wybór pism N. Luhmanna zawiera trzy teksty. Dwa z nich – Socjologia moralności i Etyka jako refleksyjna teoria moralności – to najobszerniejsze, najbardziej całościowe opracowania Luhmanna na temat moralności. Trzeci z prezentowanych tekstów to stanowiąca popularną syntezę jego stanowiska w kwestiach dotyczących moralności i etyki mowa Paradigm Lost. O etycznej refleksji nad moralnością, wygłoszona z okazji otrzymania przez socjologa Nagrody im. Hegla (1988).
Luhmann przyjmuje, że moralność związana jest z kodowaniem szacunku jako warunku podjęcia współpracy społecznej. Gdy odwołujemy się do moralności, to komunikujemy innym warunki takiej współpracy. Szacunek nie odnosi się do jakichś specjalnych osiągnięć drugiej osoby, ale do niej samej jako partnera komunikacji. Ponieważ strony posiadają tylko fragmentaryczną wiedzę na temat sytuacji, w jakich działają i innych osób, z którymi współpracują, warunki przyznania szacunku zależą od kontekstu, są płynne i niejasne. Z tego powodu moralność generuje silne konflikty i jest wykorzystywana do wykluczania innych osób.
Systemy społeczne takie jak polityka, ekonomia, prawo, nauka itp. posługują się własnymi, niezależnymi od moralności kodami binarnymi. W sytuacjach złożonych i niejasnych wykorzystują jednak także kod moralny (szacunek/brak szacunku), co wprowadza do tych systemów dodatkowe napięcia. Niezbędne staje się wtedy sięgnięcie do etyki jako refleksji nad moralnością. Etyka ma zatem ostrzegać przed moralnością, wprowadzać dodatkowe rozróżnienia i łagodzić konflikty powstające na tle moralnym. Ponieważ jednak systemy społeczne nieustannie się rozwijają, różnicują i wyłaniają kolejne podsystemy, refleksja etyczna także musi podlegać ciągłym przeobrażeniom. Zmiany te podlegają jednak podobnym zasadom, jakimi rządzą się zmiany systemów społecznych, ponieważ etyka wykorzystuje także kod naukowy (jest częścią systemu nauki).
Ponieważ centralnym pojęciem koncepcji Luhmanna jest komunikacja, a nie osoba, jego ujęcie etyki zaliczane jest do etyk antyhumanistycznych. Etyki antyhumanistyczne koncentrują się na relacjach, które uznają za pierwotne w stosunku do obiektów, które w relacje te wchodzą. Etyki te odrzucają antropocentryzm i zmierzają do zaproponowania bardziej uniwersalnych kategorii etycznych. Do przedstawicieli tego kierunku zalicza się m.in. G. Deleuze’a, F. Guattariego, B. Latoura, D. Harawey, K. Barad, R. Braidotti.
Bibliografia
I. Najważniejsze teksty N. Luhmanna na temat moralności i etyki:
Normen in soziologischer Perspektive, „Soziale Welt” 20 (1969), s. 28–48.
Interaktion, Organisation, Gesellschaft, [w:] N. Luhmann, Soziologische Aufklärung, Bd. 2, Opladen 1975, s. 9–20.
Soziologie der Moral, [w:] N. Luhmann, S.H. Pfürtner (Hg.), Theorietechnik und Moral, Frankfurt 1978, s. 8–116.
Ethik als Reflexionstheorie der Moral, [w:] N. Luhmann, Gesellschaftsstruktur und Semantik, Bd. 3, Frankfurt 1989, s. 358–447.
Paradigm Lost. Über die ethische Reflexion der Moral, Frankfurt 1990, s. 9–48.
Verständigung über Risiken und Gefahren – Hilft Moral bei der Konsensfindung?, [w:] Das Problem der Verständigung: ökologische Kommunikation und Risikodiskurs, „Politische Meinung” 36 (1991), s. 86–95.
Arbeitsteilung und Moral: Dürkheims Theorie, [w:] E. Dürkheim, Über soziale Arbeitsteilung, Frankfurt 1992, s. 19–38.
Die Ehrlichkeit der Politiker und die höhere Amoralität der Politik, [w:] P. Kemper (Hg.), Opfer der Macht: Müssen Politiker ehrlich sein?, Frankfurt 1993, s. 27–41.
Die Moral des Risikos und das Risiko der Moral, [w:] G. Bechmann (Hg.), Risiko und Gesellschaft: Grundlagen und Ergebnisse interdisziplinärer Risikoforschung, Opladen 1993, s. 327–338.
Gibt es in unserer Gesellschaft noch unverzichtbare Normen?, Heidelberg 1993.
Wirtschaftsethik – als Ethik?, [w:] J. Wieland (Hg.), Wirtschaftsethik und Theorie der Gesellschaft, Frankfurt 1993, s. 134–147.
Politik, Demokratie, Moral, [w:] Normen, Ethik und Gesellschaft, Mainz 1997, s. 17–39.
Die Moral der Gesellschaft, D. Horster (Hg.), Frankfurt a.M. 2008 (zawiera teksty 1–12).
Das Phänomen des Gewissens und die normative Selbstbestimmung der Persönlichkeit, [w:] F. Böckle, E.W. Böckenförde (Hg.), Naturrecht in der Kritik, Mainz 1973, s. 223–243.
I fondamenti sociali della morale, [w:] N. Luhmann, M.G. Lombardo, G. Brusa Zappellini, Etica e politica. Riflessioni sulla crisi del rapporto fra società e morale, Milano 1984, s. 9–20.
„Technik und Ethik” aus soziologischer Sicht, [w:] Rheinisch-Westfälische Akademie der Wissenschaften (Hg.), 2. Akademie-Forum: Technik und Ethik, Opladen 1987, s. 31–34.
Verständigung über Risiken und Gefahren – Hilft Moral bei der Konsensfindung?, [w:] G. Duttweiler Institut (GDI) (Hg.), Das Problem der Verständigung: Ökologische Kommunikation und Risikodiskurs. Neue Strategien der Unternehmenskultur, Tagungsband, 30. November 1990, Rüschlikon/Zürich 1991, s. 93–127.
The Code of the Moral, „Cardozo Law Review” 14 (1993), s. 995–1009.
The Sociology of the Moral and Ethics, „International Sociology” 11 (1996), s. 27–36.
Im Gespräch mit Niklas Luhmann. „Meine Theorie ist ein Spezialhobby”. Über eine systemtheoretische Moraltheorie, [w:] A.K. Treml (Hg.), Überlebensethik. Stichworte zur praktischen Vernunft im Schatten der ökologischen Krise, Bd. 2, Hamburg 1998, s. 206–225.
Ethik in internationalen Beziehungen, „Soziale Welt” 50 (1999), s. 247–254.
Problematyka moralności i etyki była poruszana przez N. Luhmanna także w całościowych opracowaniach teorii systemów społecznych lub w opracowaniach jej części, m.in. w:
Liebe als Passion. Zur Codierung von Intimität, Frankfurt a.M. 1982 (polski przekład: pozycja III.4).
Soziale Systeme. Grundriß einer allgemaine Theorie, Frankfurt a.M. 1984 (polski przekład: pozycja III.12).
Ökologische Kommunikation: Kann die modern Gesellschaft sich auf ökologische Gefährdungen einstellen?, Opladen 1986.
Die Gesellschaft der Gesellschaft, Frankfurt a.M. 1997.
II. Inne teksty N. Luhmanna przywoływane we Wprowadzeniu:
Soziologische Aufklärung, „Soziale Welt” 18 (1967), s. 97–123 (przedruk: N. Luhmann, Soziologische Aufklärung. Aufsätze zur Theorie sozialer Systeme, Bd. 1, Wiesbaden 2009, s. 83–115).
(z: J. Habermas), Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt a.M. 1971.
Die Knappheit der Zeit und die Vordringlichkeit des Befristeten, [w:] N. Luhmann, Politische Planung. Aufsätze zur Soziologie von Politik und Verwaltung, Opladen 1971.
Njet-Set und Terror-Desperados, „Die Tageszeitung”, 4.08.1988.
How Can the Mind Participate in Communication?, [w:] H.U. Gumbrecht, K.L. Pfeiffer (ed.), Materialities of Communication, Stanford 1994.
Protest. Systemtheorie und soziale Bewegungen, Frankfurt a.M. 1996.
Lesen lernen, [w:] N. Luhmann, Short Cuts, Frankfurt a.M. 2000, s. 150–157 (przedruk: Schriften zu Kunst und Literatur (hg. von N. Werber), Frankfurt a.M. 2008; polski przekład: pozycja III.13).
Was tun, Herr Luhmann? Vorletzte Gespräche mit Niklas Luhmann, W. Hagen (Hg.), Berlin 2009.
III. Polskie przekłady dzieł Luhmanna:
Samolegitymizacja państwa, przeł. J. Górski, „Colloquia Communia” 6–1 (1988–89).
Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, przeł. G. Skąpska, Warszawa 1994.
Funkcja religii, przeł. D. Motak, Kraków 1998.
Semantyka miłości: o kodowaniu intymności, przeł. J. Łoziński, Warszawa 2003.
Pojęcie społeczeństwa, przeł. J. Winczorek, [w:] A. Jasińska-Kania i in. (red.), Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006.
Rozmowa Niklasa Luhmanna z Gerhardem Johannem Lischką, przeł. W. Wojtowicz, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich. Antologia, E. Kuźma, A. Skrendo, J. Madejski (red.), Kraków 2006.
Kultura jako pojęcie historyczne, przeł. M. Lipnicki, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich, dz. cyt. III.6.
Samoopisanie, przeł. B. Wójcik, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich, dz. cyt. III.6.
Konstrukcja realności; Realność konstrukcji, przeł. I. Kotuła, [w:] Konstruktywizm w badaniach literackich, dz. cyt. III.6.
Realność mediów masowych, przeł. J. Barbacka, Wrocław 2009.
Autopoieza systemów społecznych, przeł. K. Krajewska, I. Strońska, [w:] B. Balicki i in. (red.), Radykalny konstruktywizm. Antologia, Wrocław 2010.
Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, przeł. M. Kaczmarczyk, Kraków 2012.
Pisma o sztuce i literaturze (pod red. N. Werbera), przeł. B. Baran, Warszawa 2016.
IV. Opracowania teorii N. Luhmanna w języku polskim:
J. Brejdak, Zrozumieć Innego: próba zrozumienia Innego w fenomenologii, hermeneutyce, filozofii dialogu i teorii systemu, Kraków 2020.
M. Głażewski, Dystopia: pedagogiczne konteksty teorii systemów autopojetycznych Niklasa Luhmanna, Zielona Góra 2010.
M. Kaczmarczyk, Radykalny funkcjonalizm Niklasa Luhmanna na tle współczesnej teorii społecznej, [w:] pozycja III.12.
C. Kostro, Funkcjonalna teoria moralności Niklasa Luhmanna, Kraków 2001.
K. Matuszek, Systemy wojenne: współczesne wojny w perspektywie teorii Niklasa Luhmanna, Kraków 2010.
K. Matuszek, Niklasa Luhmanna socjologia bez człowieka, Kraków 2017.
G. Skąpska, Wstęp, [w:] pozycja III.2.
G. Skąpska, Niklas Luhmann i teoria systemów społecznych, [w:] pozycja III.12.
J. Szacki, Luhmann: teoria systemów autopojetycznych, [w:] tenże, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2011.
J. Wieczorek-Orlikowska, Podmiot polityki: w świetle teorii systemowo-funkcjonalnej Niklasa Luhmanna, Bydgoszcz 2021.
J. Winczorek, Zniknięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna, Warszawa 2009.
V. Pozostałe teksty:
C. Baraldi, G. Corsi, E. Esposito, Glossar zu Niklas Luhmanns Theorie sozialer Systeme, Frankfurt a.M. 2011.
M. Berghaus, Luhmann leicht gemacht. Eine Einführung in die Systemtheorie, Wien/Köln 2011.
H. Burckhart, K. Reich, Begründung von Moral. Diskursethik versus Konstruktivismus, Würzburg 2000.
I. Butmanowicz-Dębicka, J. Jaśtal, Czas i bezczasowość. Konstrukcje społeczne i doświadczenie osobowe, Kraków 2018.
H.U. Dallmann, Niklas Luhmann’s Systems Theory as a Challenge for Ethics, „Ethical Theory and Moral Practice” 1/1 (1998).
A. Elliott, Współczesna teoria społeczna, przeł. P. Tomanek, Warszawa 2011.
P. Fuchs, Niklas Luhmann – beobachtet. Eine Einführung in die Systemtheorie, Wiesbaden 2004.
Peter Fuchs über Niklas Luhmann, https://www.systemagazin.de/beitraege/luhmann/fuchs_luhmann.php (12.04.2023).
G. Harste, The Habermas-Luhmann Debate, New York 2021.
J. Habermas, Normatywna zawartość nowoczesności, [w:] tenże, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, przeł. M. Łukasiewicz, Kraków 2000.
P.M. Hejl, Ethik, Konstruktivismus und gesellschaftliche Selbstregelung Vorbemerkung, [w:] pozycja V.30.
Ch. Henning, Philosophy after Marx: 100 years of misreading and the normative turn in political philosophy, transl. M. Henninger, Leiden/Boston 2014.
D. Horster, Nachwort, [w:] pozycja I.13.
O. Jahraus, A. Nassehi, M. Grizelj, I. Saake, Ch. Kirchmeier, J. Müller, Luhmann-Handbuch: Leben – Werk – Wirkung, Stuttgart 2012.
J. Jaśtal, Spór „fakultetów” o pojęcie cnoty: konstruktywistyczny dyskurs etyczny wobec dyskursu naukowego, [w:] N. Szutta, A. Szutta, W poszukiwaniu moralnego charakteru, Lublin 2015.
J. Jaśtal, Metaetyka systemów społecznych. Teorioetyczne aspekty koncepcji Niklasa Luhmanna, „Etyka” 59/1 (2020).
B. Keenan, K. Sokol, Mind the Gap! Bridging Explainable Artificial Intelligence and Human Understanding with Luhmann’s Functional Theory of Communication, https://arxiv.org/abs/2302.03460 (23.04.2023).
P. Kjaer, Systems in Context. On the outcome of the Habermas/Luhmann‐debate, „Ancilla Iuris” 66 (2006).
Z. Kozłowska, O przekładzie tekstu naukowego (na przykładzie tekstów językoznawczych), Warszawa 2007.
G. Kneer, A. Nassehi, Niklas Luhmanns Theorie sozialer Systeme: Eine Einführung, Paderborn 1993.
E. Knodt, Toward a Non-Foundationalist Epistemology: The Habermas/Luhmann Controversy, „New German Critique” 61 (1994).
A. la Cour, A. Philippopoulos-Mihalopoulos (eds.), Luhmann Observed: Radical Theoretical Encounters, Houndmill 2013.
H.G. Moeller, Luhmann Explained. From Souls to Systems, Chicago 2006.
H.G. Moeller, The radical Luhmann, New York 2012.
M. Moll, W. Thielmann, Wissenschaftliches Deutsch. Wie es geht und worauf es dabei ankommt, Konstanz/München 2017.
J. Müller, A. Lorenz, Niklas Luhmann. Philosophie für Einsteiger, Paderborn 2017.
A. Navas, Der Begriff der Moral bei Niklas Luhmann, „Jahrbuch für Recht und Ethik / Annual Review of Law and Ethics” 1 (1993).
S. Neckel, J. Wolf, Die Faszination der Amoralität. Zur Systemtheorie der Moral, mit Seitenblicken auf ihre Resonanzen, „PROKLA. Zeitschrift für kritische Sozialwissenschaft” 18 (1988).
L. Nitsche, Backsteingiebel und Systemtheorie. Niklas Luhmann – Wissenschaftler aus Lüneburg, Gifkendorf 2011.
Roland Schleiffer über Niklas Luhmann, https://www.systemagazin.de/beitraege/luhmann/schleiffer_luhmann.php (12.04.2023).
G. Rusch, S.J. Schmidt (Hg.), Konstruktivismus und Ethik, Frankfurt a.M. 1995.
M. Schiltz, M. Verschraegen, Spencer-Brown, Luhmann and Autology, „Cybernetics & Human Knowing” 9/3–4 (2002).
D. Schwanitz, Tanz auf dem Seil – Erinnerung an Luhmann, [w:] R. Stichweh (Hg.), Niklas Luhmann – Wirkungen eines Theoretikers. Gedenkcolloquium der Universität Bielefeld am 8. Dezember 1998, Bielefeld 1998.
L. Seyfarth, Ist Kunst codierbar (Niklas Luhmann: Schriften zu Kunst und Literatur), https://nielswerber.de/files/2017/09/luhmann_artnet.pdf (23.04.2023).
W. Stegmaier, Niklas Luhmanns Systemtheorie und die Ethik, „Ethica” 6 (1998).
P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002.
E. Tabakowska, O przekładzie na przykładzie. Rozprawa tłumacza z „Europą” Normana Daviesa, Kraków 1999.
V. Valentinov, The Ethics of Functional Differentiation: Reclaiming Morality in Niklas Luhmann’s Social Systems Theory, „Journal of Business Ethics” 155/1 (2019).
B. Williams, Ethics and the Limits of Philosophy, Cambridge 1985.
J. Winczorek, Przekłady prac Niklasa Luhmanna na język polski, „Przegląd Socjologii Jakościowej” 7/2 (2011).
Pobrania
Opublikowane
8 września 2023
Kategorie
Prawa autorskie (c) 2023 Wydawnictwo Academicon
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Szczegóły dotyczące monografii
ISBN-13 (15)
978-83-67134-12-5
Data publikacji (01)
2023-09-08
