Trzy siedemnastowieczne rozprawy filozoficzno-teologiczne: Johann Völkel, O prawdziwej religii (wybór), Joachim Stegmann Starszy, O sędzim i normie w sporach o wiarę, Johann Gottlieb Möller, Dwanaście dysput etycznych

Przemysław Gut; Marcin Iwanicki; Joanna Usakiewicz

doi:10.52097/acapress.9788367833189

Trzy siedemnastowieczne rozprawy filozoficzno-teologiczne: Johann Völkel, O prawdziwej religii (wybór), Joachim Stegmann Starszy, O sędzim i normie w sporach o wiarę, Johann Gottlieb Möller, Dwanaście dysput etycznych

Autorzy

Przemysław Gut

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Instytut Filozofii, Katedra Historii Filozofii Nowożytnej i Współczesnej

Marcin Iwanicki

Katedra Historii Filozofii Nowożytnej i Współczesnej, Wydział Filozofii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Joanna Usakiewicz

Uniwersytet w Białymstoku

DOI: https://doi.org/10.52097/acapress.9788367833189

Słowa kluczowe:

Socynianizm, filozofia nowożytna, Spinoza, religia, rozum, wolna wola

Streszczenie

Książka zawiera polskie przekłady pism trzech siedemnastowiecznych myślicieli: Johanna Völkela, Joachima Stegmanna (Starszego) oraz Johanna Gottlieba Möllera. Dwaj pierwsi to wybitni przedstawiciele polskiego socynianizmu (inaczej: arianie, Bracia Polscy), natomiast trzeci to protestant orientacji luterańskiej, przeciwnik zarówno antytrynitaryzmu socynian, jak i nowej filozofii Spinozy.
Pierwsze dwa przekłady pochodzą z obszernego traktatu Johanna Völkela De Vera Religione Libri Quinque (O prawdziwej religii pięć ksiąg), który ukazał się drukiem w 1630 r. w Rakowie. Dzieło Völkela jest najpełniejszym i najobszerniejszym opisem doktryny religijnej socynian. Ponadto wyłuszcza główne racje, które popchnęły socynian do odrzucenia zasadniczych dogmatów katolickiego i protestanckiego pojmowania chrześcijaństwa. Chodzi tu, po pierwsze, o doktrynę predestynacji rozumianej jako nieuchronność wiecznego zbawienia wybranych i wiecznego potępienia niewybranych, niezależnie od postrzeganej zasługi, ale zgodnie z wolą Boga; po drugie, o dogmat o grzechu pierworodnym, z którego miałoby wynikać, że po upadku Adama człowiek utracił wolną wolę; po trzecie, o koncepcję Bożej łaski, która nie zależy od zasług; po czwarte, o dogmat odkupienia i zadośćuczynienia, wedle którego Jezus poprzez swoją mękę na krzyżu wyjednał u Boga przebaczenie za wszystkie grzechy ludzkie; i po piąte, o doktrynę Bożej przedwiedzy dotyczącej przyszłych decyzji człowieka.
Trzeci przekład to obszerne pismo Joachima Stegmanna Starszego De iudice et norma controversiarum fidei (O sędzim i normie w sporach o wiarę), opublikowane w 1644 r. w Amsterdamie. Dotyczy ono niezwykle ważnej dla polskich socynian problematyki relacji między rozumem a wiarą. Poza jasnym wykładem wszystkich związanych z tą problematyką kwestii dzieło to pozwala zrozumieć powody, dla których socynianie odmawiali w sprawach wiary uznania za sędziego autorytetu Kościoła i wewnętrznego głosu Ducha Świętego i dlaczego opowiadali się za tym, że normą w tych zagadnieniach jest Objawienie i naturalne zasady rozumu, zaś sędzią – zdrowy rozum ludzki.
Czwarty przekład to pismo Möllera zatytułowane Dodecas disputationum ethicarum (Dwanaście dysput etycznych) Jest to tekst interesujący przede wszystkim dlatego, że stanowi pierwsze znane nam na ziemiach polskich omówienie filozofii Barucha Spinozy. Jest to ponadto tekst wartościowy także dlatego, że jest zapisem publicznych debat, które odbywały się w audytorium Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego od sierpnia 1696 r. do lutego 1697 r. Dziewięć pierwszych dysput poświęcono doktrynie Spinozy, natomiast trzy ostatnie dotyczyły poglądów etycznych socynianina Johanna Crella. To czyni pismo Möllera wartym rozważania nie tylko ze względu na ukazane koleje losu polskiego socynianizmu, lecz także jako zobrazowanie stanowiska zajmowanego przez wybitnych profesorów Gimnazjum Akademickiego wobec nowej myśli filozoficznej i teologicznej.
Przekłady zostały poprzedzone obszernym wstępem autorstwa Beaty Gryzio, Przemysława Guta, Marcina Iwanickiego, i Joanny Usakiewicz, w którym zawarte są wszystkie niezbędne informacje potrzebne dla zrozumienia okoliczności powstania przetłumaczonych traktatów, ich zasadniczej treści, ich miejsca w doktrynie socynian, a także reakcji, jakie wywołały w Polsce i poza jej granicami. Jesteśmy przekonani, że niniejsza książka, oprócz przybliżenia teologiczno-filozoficznej doktryny polskich socynian, pozwala wyraźniej ukazać i potwierdzić wciąż słabo uwypuklony fakt: że polskie środowiska intelektualne – filozoficzne, polityczne i teologiczne – nie tylko były otwarte na idee napływające z Zachodu, lecz także podejmowały nad nimi krytyczny namysł i pozostawały w dialogu z myślą europejską. W ten sposób miały swój wkład w rozwój kultury intelektualnej w Europie i wywierały na nią istotny wpływ.

Bibliografia

Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. XXII, Leipzig 1895.

Awianowicz B., Humanizm renesansowy w miastach Prus Królewskich, w: Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej. Syntezy, red. A. Nowicka-Jeżowa, t. 2, Warszawa 2009.

Baars A., Jan Kalwin i polski antytrynitaryzm, w: Antytrynitaryzm w pierwszej Rzeczypospolitej w kontekście europejskim, red. M. Choptiany, P. Wilczek, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017.

Balibar É., Spinoza i Polityka, tłum. A. Staroń, PWN, Warszawa 2009.

Barth H.M., Atheismus – Geschichte und Begriff, München 1973.

Barth H.M., Atheismus und Orthodoxie. Analysen und Modelle christlicher Apologetik im 17. Jahrhundert, Göttingen 1971.

Bayle P., Volkelius w: tegoż, Dictionnaire historique et critique, Rotterdam 1697.

Bibliographia Sociniana. A Bibliographical Reference Tool for the Study of Dutch Socinianism and Antitrinitarism, comp. Ph. Knijff, S. J. Visser, ed. P. Visser, Amsterdam 2004.

Bock F.S., Historia Antitrinitariorum, maxime Socinianismi et Socinianorum, [b.m.] 1774.

Budzyński J., Dawne humanistyczne Gimnazjum Akademickie w Gdańsku w XVI i XVII wieku, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t.4: W progach muz i Minerwy, red. Z. Głombiowska, Gdańsk 2008, s. 7–69.

Bunge W. van, On the Early Dutch Reception of the Tractatus Theologico--Politicus, „Studia Spinozana” 1989, no. 5, s. 225–251.

Chmaj L., Bracia Polscy. Ludzie. Idee. Wpływy, PWN, Warszawa 1957.

Chmaj L., Faust Socyn (1539–1604), Książka i Wiedza, Warszawa 1963.

Crell J., Opera, Bibliotheca Fratrum Polonorum, t. 4, Irenopoli Post Annum Domini 1656 [Amsterdam 1665].

Crell J., Vindiciea pro religionis libertate, Amsterdam 1637.

Dąmbska I., Logika w Gimnazjum Akademickim w Gdańsku w pierwszej połowie XVII wieku, w: taż, Znak i myśli, PWN, Warszawa 1975.

Dilthey D., Der Rationalismus, Auflösung der Kirchenlehre durch Sozinianer und Arminianer [...] Die neue Glaubenslehre der Sozinianer, w: Das natürliche system der Geisteswissenschaften im 17. Jahrhundert (Weltanschauung und Analyse des Menschen seit Renaissance und Reformation), 5 Auflage, Stuttgart u. Göttingen 1957.

Domański J., Fausta Socyna Explicatio primae partis primi capitis Euangelii Ioannis i egzegeza erazmiańska, w: J. Domański, Erasmiana minora. Studia i szkice o pisarstwie filozoficznym i religijnym Erazma z Rotterdamu, Instytut Tomistyczny, Instytut Filologii Klasycznej UW, Warszawa 2017, s. 337–363.

Domański J., Ogonowski Z., Szczucki L., Zarys dziejów filozofii w Polsce wieki XIII–XVII, PWN, Warszawa 1989.

Estreicher K., Bibliografia polska, t. 22, Kraków 1908.

Facca D., Bartłomiej Keckermann i filozofia, IFiS PAN, Warszawa 2005.

Filozofia i myśl społeczna XVII wieku, red. Z. Ogonowski, cz. 1, Warszawa 1979.

Gmiterek H., Joachim Stegamann Starszy, w: Internetowy Polski Słownik Biograficzny, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/joachim-stegmann-starszy (dostęp: 14.08.2024).

Gołaszewski Z., Bracia polscy zwani arianami, Wydawnictwo WIMANA, Gdańsk 2018.

Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin. Monografia z dziejów polskiej literatury ariańskiej XVI wieku, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1929.

Gut P., Leibniz and Socinianism, w : Le present est plein de l’avenir, et chargé du passé. Vorträge des XI. Internationalen Leibniz-Kongresses, 31. Juli – 4. August 2023, Leibniz Universität Hannover, hrsg. W. Li et al., Band 2, Gottfried–Wilhelm–Leibniz–Gesellschaft, Hannover 2023, s. 56–66.

Heine H., Z dziejów religii i filozofii w Niemczech, tłum. T. Zatorski, Nomos, Kraków 1997.

Huber S., Polifonia tradycji, filozofia praktyczna i filozoficzna Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, Warszawa 2014.

Humanizm. Historie pojęcia, red. A. Borowski, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009.

Israel J., The early Dutch and German reaction to the Tractatus Theologico-Politicus: foreshadowing the Enlightenment’s more general Spinoza reception?, w: Spinoza’s Theological-Political Treatise. A Critical Guide, ed Y.Y. Melamed, M.A. Rosenthal, Cambridge 2010.

Katechizm rakowski, Raków 1605.

Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Dzieje i bibliografia, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974.

Kościelak S., Rada Miejska – świecki zwierzchnik luterańskiego Kościoła w nowożytnym Gdańsku, w: Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo Gdańska od średniowiecza po współczesność, red. S. Bykowska, E. Kizik, P. Paluchowski, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2015, s. 38–66.

Kościelak S., Szermierze teologii z Gimnazjum Gdańskiego, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, w: Szkice z dziejów, red. E. Kotarski, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, s. 329–360.

Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego, 1580–1814, oprac. Z. Nowak, P. Szafran, Warszawa–Poznań 1974.

Lǽrke M., G.W. Leibniz’s two readings of the Tractatus Theologico-Politicus, w: Spinoza’s Theological-Political Treatise. A Critical Guide, ed. Y.Y. Melamed, M.A. Rosenthal, Cambridge 2010.

Maukisch J., Generalis instructio ad quaestiones theologicas, quae per breves observationes ad pleniorem tum catecheseos Dantiscanae, tum compendii theologici a Dn. D. Botsacco conscripti, ac hactenus explicati intellectionem et disputationum [...] Conscripta a Johanne Maukisch […], Typis viduae Georgii Rhetii, Dantisci, 1652.

McLachlan H.J., Socinianism in Seventeenth-Century England, Oxford 1951.

Möller J.G. (praes.), [...] Centuriarum Historiae Ecclesiasticae Magdeburgensium recensio historico-critica [...] respondente Nathanaele Preiss, Gedan, Imprimebat Johannes Zacharias Stolle, Gedani [1696].

Möller J.G. (praes.), [...] Gratam Nominis Martini Lutheri, quo felicissimus Ecclesiae Reformator insignitur [...] Respondens Nicolaus Richter Gedanenses, Literis Danielis Benjaminis Starckii, Gryphiswaldiae [1693].

Möller J.G. (praes.), [...] Observationum philologicarum, quibus et amplissimus literaturae Graecae in studio antiquitatis ecclesiasticae usus [...], pentadem, Disputatione philologica [...] expendet Christianus Dietericus Haltermann, Rostochiensis, Typis Jacobi Riechelii, Rostochii [1697].

Möller J.G., Dilgerus D.B., [...] Martinalia Sacra, Vitam D. Martini Lutheri […] celebrabunt Johannes Gottlieb Möllerus et Daniel Bonaventura Dilgerus Gedanenses, Typis Joh. Wepplingii, Rostochii [b.r.].

Möller J.G., Dodecas Disputationum ethicarum [...] quibus Benedicti de Spinosa atheimum, in Ethica, Ordine geometrico demonstrata, et in quinque partes distincta, occultatum. ac Johannis Crellii socinianismum, in Ethica Aristotelica ad S.S. Literarum emendata, nec non Ethicae Christianae libris quinque, latentem [...] manifestavit Johannes Gottlieb Mollerus, Gednaensis [...], [Joh. Zacharias Stolle, Gedani 1697].

Möller J.G., Idea logicae Schelguigianae, succinctis tabulis inclusa, quibus expositio, cum exemplis perspicuis, subnectitur. in usum Studiosae. Juventutis Athenaei Gedanensis publicata [...], Typis et impensis Johannis-Zachariae Stollii, Gedani [b.r.].

Möller J.G., Idea metaphysicae Schelguigianae, succinctis tabulis inclusa, ac in usum Studiosae Juventutis Athenaei Gedanensis publicata [...], Typis et impensis Johannis-Zachariae Stollii, Gedani 1698.

Möller J.G., Observationum philologicarum septenarius [...] invitat M. Johannes Gottlieb Möllerus, Gedanensis […], Typis Joh. Wepplingii, Rostochii [b.r.].

Möller J.G., Richter N., [...] Ex historia literaria De Clementis Rom. I. ad Corinth. Epist. [...] a Patricio Junio editae. Alphonsi a Castro Testimonio de ignorantia paparum. et Lud. Jac. a S. Carolo erroribus [...] Disquirent M. Johannes Gottlieb Möllerus et Nicolaus Richter, Gedanenses, Literis Joh. Wepplingii, Rostochii [1693].

Möller J.G., Stricker J.W., [...] D. Lutheri Colloquiorum Mensalium, in Germanico, Anglico, et Latino idiomate editi considerabunt [...] Johannes Gottlieb Möllerus Gedanensis et Joh. Wilh. Stricker Gustroa-Megapol, Typis Joh. Wepplingii, Rostochii [b.r.].

Myśl ariańska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstów, oprac. Z. Ogonowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich i Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.

Nadler S., Spinoza, tłum. W. Jeżewski, Warszawa 2002.

Nadolski B., Ze studiów nad życiem literackim i kulturą umysłową na Pomorzu w XVI i XVII wieku, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1969.

Ogonowski Z., Antitrinitarianism in Poland Before Socinus A Historical Outline, „Roczniki Fiozoficzne” 2022, t. 70, z. 4, s. 87–141.

Ogonowski Z., Socynianizm a Oświecenie. Studia nad myślą filozoficzno--religijną arian w Polsce XVII wieku, PWN, Warszawa 1966.

Ogonowski Z., Socynianizm polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1960.

Ogonowski Z., Socynianizm, dzieje, poglądy, oddziaływanie, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2015.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, tłum. zbiorowe, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań–Warszawa 1982

The Polish Brethren: Documentation of the History and Thought of Unitarianism in the Polish-Lithuanian Commonwealth and in the Diaspora, 1601–1685, ed. G.H. Williams, 2 vols. Scholars Press, Chico 1980.

Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1976.

Przypkowski T. , Zainteresowania matematyczno-astronomiczne Braci Polskich, w: Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, PWN, Warszawa 1959.

Sandius Ch., Bibliotheca Anti-Trinitariorum, sive Catalogus Scriptorum, et succincta narratio de vita Auctorum […], Apud Johannem Aconium, Freistadii 1684.

Schelwig S. (praes.), De materia Baptismi, Imprimebat David Fridericus Rhetius, Gedani [1682].

Schelwig S., Schrifftmässige Prüfung des Pabsthums […], Druckts David–Friedrich Rhet, Dantzig 1687.

Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4, red. Z. Nowak, Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk 1997.

Socyn F., De Jesu Christi Servatore, w: tenże, Opera omnia in duos tomos distincta […], Bibliotheca Fratrum Polonorum, t. 2, Irenopoli Post Annum Domini 1656 [Amsterdam 1665], s. 213–246.

Socyn F., Justificationis nostrae per Christum Synopsis […], w: tenże, Opera omnia in duos tomos distincta […], Bibliotheca Fratrum Polonorum, t. 2., Irenopoli Post Annum Domini 1656 [Amsterdam 1665].

Socyn F., Listy, oprac. L. Chmaj, PWN, Warszawa 1959.

Spinoza B., Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona, tłum. I. Myślicki, oprac. i wstęp L. Kołakowski, PWN, Warszawa 2008.

Spinoza B., Listy, tłum. L. Kołakowski, PWN, Warszawa 1961.

Stegmann J., Brevis disquisitio, An et quomodo vulgo dicti Evangelici Pontificios, ac nominatim Val. Magni de Acatholicorum credendi regula judicium solide evidenter refutare queant, Apud Godfridum Philaletium, Eletheropoli 1633.

Szczucki L., Marcin Czechowic. Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI wieku, PWN, Warszawa 1964.

Szczucki L., Nonkonformiści religijni XVI i XVII wieku. Studia i szkice, PWN, Warszawa 1993.

Szczotka S., Synody arian polskich, „Reformacja w Polsce” 1935/37, nr 7–8, s. 21–99.

Tazbir J., Bracia Polscy na wygnaniu. Studia z dziejów emigracji ariańskiej, PWN, Warszawa 1977.

Tync S., Wyższa szkoła Braci Polskich w Rakowie. Zarys jej dziejów (1602–1638), w: Studia nad arianizmem.

Vercruysse J., „Bibliotheca Fratrum Polonorum”: Histoire et bibliographie, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1976, t. 21, s. 197–212.

Voetius G., Selectarum disputationum fasciculus, red. Abr. Kuyper, Apud Joannem Adamum, Amstelodami 1853.

Völkel J., Die Allgemeine Deutsche Biographie, red. R. F. von Liliencron, Verlag Duncker & Humbolt, t. 40, Leipzig 1896.

Völkel J., De Vera Religione Libri Quinque. Quibus praefixus est Johannis Crelli Franci Liber De Deo et Ejus Attributis ita ut unum cum illis opus constituat, Typis Sebastiani Sternacii, Raków 1630.

Wiszowaty A., O religii zgodnej z rozumem..., tłum. E. Jędrkiewicz, oprac. Z. Ogonowski (tekst paralelny łacińsko-polski), PWN, Warszawa 1960.Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości, https://www.wuw.pl/pol_m_Serie-wydawnicze_Kultura-I-Rzeczypospolitej-342.html (dostęp: 9.10.2024).