Etyka i kontyngencja. Bernarda Williamsa projekt etyki antyteoretycznej
Słowa kluczowe:
Bernard Williams, absolutne pojęcie świata, wiedza, realizm naukowy, naturalizm, ateizm, kontyngencja, traf, metafilozofia, scjentyzm, filozofia jako dyscyplina humanistyczna, etyka, filozofia moralności, moralność, metaetyka, teoria etyczna, antyteoretyzm etyczny, moralny partykularyzmStreszczenie
Książka ma na celu rekonstrukcję i krytyczną analizę sformułowanego przez Bernarda Williamsa projektu etyki antyteoretycznej. Staram się zaradzić trudnościom interpretacyjnym generowanym przez specyficzne cechy myśli brytyjskiego filozofa – sceptycyzm, wielowątkowość, eseistyczną formę wypowiedzi – przyjmując hipotezę, że projekt ten może być wyeksplikowany i trafnie uchwycony dopiero w odniesieniu do swych epistemologicznych, metafizycznych, antropologicznych i metafilozoficznych założeń. Książka ma pięć rozdziałów.
Rozdział pierwszy został napisany z myślą o Czytelniku znającym postać autora Moral Luck słabo lub wcale. Rozpoczynam od szkicu biograficznego, który obejmuje życiorys, przebieg kariery akademickiej i próbę charakterystyki złożonej osobowości Williamsa. Następnie przedstawiam krótkie streszczenia jego dwunastu książek filozoficznych: pięciu monografii, jednej książki współautorskiej oraz sześciu zbiorów esejów i artykułów. W ostatniej części rozdziału, przyjmując za punkt odniesienia główne XX-wieczne trendy w anglosaskiej etyce i metaetyce, staram się wyjaśnić, na czym polega znaczenie intelektualnego dorobku brytyjskiego myśliciela.
Rozdział drugi rekonstruuje przyjęte przez Williamsa epistemologiczne, metafizyczne oraz antropologiczne założenia i rozstrzygnięcia. Punktem wyjścia są tutaj pojęcia przekonania i wiedzy, analiza których w opinii bohatera tej książki dostarcza silnych racji wspierających realizm metafizyczny. Williams rozumie realizm metafizyczny przez pryzmat sformułowanej przez siebie koncepcji absolutnego pojęcia świata. Następnie interpretuje realizm metafizyczny w duchu realizmu naukowego, który uzasadnia z kolei poprzez trzy argumenty: argument z techniki, argument z konwergencji oraz argument z teorii błędu. Staram się pokazać, w jaki sposób łączy się to u autora Ethics and The Limits of Philosophy z przyjęciem metafizycznego i metodologicznego naturalizmu, krytyką teizmu chrześcijańskiego oraz uznaniem antropologicznego kontyngentyzmu, stanowiska, w świetle którego istoty ludzkie oraz ich wytwory są radykalnie przygodnymi bytami. Na koniec rozdziału omawiam krytykę, którą pod adresem tej części projektu Williamsa sformułowali m.in. tacy autorzy jak John McDowell i Hilary Putnam.
Rozdział trzeci poświęcam z kolei wypracowanemu przez brytyjskiego myśliciela stanowisku metafilozoficznemu. Rozpoczynam od charakterystyki motywów i celów, które Williams wiąże z filozofią. Później pokazuję, dlaczego odrzuca on realistyczną interpretację pojęć i twierdzeń filozofii. Następnie omawiam zaproponowaną przez Williamsa humanistyczną koncepcję filozofii. Miałaby to być dziedzina pozbawiona pretensji poznawczych oraz świadoma historycznych i kulturowych uwarunkowań swoich pojęć i koncepcji. Dziedzina, której celem jest poszukiwanie interpretacji świata, które mogłyby zaspokoić intelektualne, praktyczne i egzystencjalne ludzkie potrzeby, na czele z nadrzędnymi potrzebami nadziei i sensu. W tym kontekście przedstawiam również metodę analizy pojęciowej, metodę genealogiczną i metodę alienacji, instrumenty za pomocą których autor Shame and Necessity realizował swój program metafilozoficzny i które poddawał refleksji metodologicznej. Rozdział kończy prezentacja szeregu zarzutów pod adresem analizowanej koncepcji filozofii, które – wbrew deklaracjom samego Williamsa – prowadzą do wniosku, że brytyjski filozof przyjmuje wiele elementów scjentystycznej wizji świata.
Rozdział czwarty jest pierwszym z dwóch rozdziałów omawiających już bezpośrednio projekt etyki antyteoretycznej. Zwracam uwagę, że projekt ów jest formułowany w kontekście pytania Sokratesa („Jak właściwie żyć należy?”) i jego konstrukcja rozpoczyna się od analizy założeń tego pytania. Pozwala to Williamsowi wyróżnić w historii refleksji moralnej trzy tradycje myślenia, które następnie poddaje krytycznemu namysłowi: (1) „tradycję” amoralizmu, wedle której możliwa jest taka odpowiedź na to pytanie, która ignoruje względy moralne, (2) tradycję filozofii moralności, w ramach której dąży się do skonstruowania quasi-naukowej teorii etycznej oraz (3) tradycję etyki, skupiającą się na praktycznym wymiarze moralności i jej empirycznych, przygodnych uwarunkowaniach. Pokazuję, że brytyjski autor deklaruje się jako zwolennik tradycji etyki i jakie ma ku temu powody. W zakończeniu poruszam problem przedmiotowych twierdzeń normatywnych, które są zasadniczo w tekstach Williamsa nieobecne.
W piątym i ostatnim rozdziale opisuję dwie kolejne części projektu. Pierwsza z nich to rozstrzygnięcia metaetyczne. W następstwie odrzucenia kognitywnych pretensji filozofii oraz przyjętej przez siebie, naturalistycznej wizji rzeczywistości, Williams odrzuca moralny realizm i kognitywizm. Zarazem jednak broni idei, że możemy mówić o wiedzy etycznej, którą należy rozumieć jako relatywną kulturowo wiedzę praktyczną, pozwalającą nam na pomyślną nawigację w konkretnym świecie społecznym. Część druga poświęcona jest antyteoretyzmowi etycznemu, będącemu swoistym znakiem firmowym autora Problems of the Self. Rozpoczynam ją od analizy zaproponowanej przez niego definicji teorii etycznej. Następnie szczegółowo omawiam argumenty wysunięte przez Williamsa przeciwko samej idei teorii etycznej. Identyfikuję pięć takich argumentów, które odwołują się kolejno do: (1) doświadczenia moralnego, (2) emocji moralnych, (3) integralności osoby, (4) pojęcia moralnego obowiązku i (5) trafu moralnego. W kolejnym kroku przedstawiam bardziej szczegółową krytykę, którą brytyjski filozof adresuje w kierunku konkretnych teorii etycznych. Całość omawianej argumentacji odnoszę do jej przesłanek: rekonstruowanych w rozdziałach drugim i trzecim twierdzeń i założeń epistemologicznych, metafizycznych, antropologicznych i metafilozoficznych, oraz rekonstruowanej w rozdziale czwartym wizji moralności. Poszukując ogólnej kategorii na określenie stanowiska, które Williams głosi na przecięciu zagadnień etyki i metaetyki, opowiadam się za moralnym partykularyzmem. Rozumiem przez to pogląd, wedle którego racjonalność na gruncie etyki jest możliwa, ale racje moralne nie mają obiektywnego statusu, lecz są relatywne – w ujęciu Williamsa – wobec indywidualnej tożsamości podmiotu oraz kultury moralnej, do której należy. Zakończenie rozdziału stanowi omówienie wybranych argumentów myślicieli krytycznych wobec etyki antyteoretycznej, filozofów takich jak Christine Korsgaard, Thomas Nagel i Thomas Scanlon.
W zakończeniu książki przedstawiam niektóre ograniczenia prezentowanej w niej interpretacji oraz staram się wskazać, w jaki sposób i w których kierunkach mogłaby ona być dalej rozwijana.
Bibliografia
A. Teksty Bernarda Williamsa:
Williams, B. (1972/1993). Morality. An Introduction to Ethics. Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Williams, B., Smart J.J.C. (1973). Utilitarianism. For and Against. Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Williams, B. (1973/1999). Problems of the Self. Philosophical Papers 1956–1972. Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Williams, B. (1978/2005). Descartes. The Project of Pure Inquiry. Oxford: Routledge.
Williams, B. (1979/2015). Obscenity and Film Censorship. An Abridgement of the Williams Report. Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Williams, B. (1981). Moral Luck. Philosophical Papers 1973–1980. Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Williams, B. (1985). Ethics and the Limits of Philosophy. London: Fontana Press.
Williams, B. (1993). Shame and Necessity. Berkeley: University of California Press.
Williams, B. (1995). Truth in Ethics. Ratio, 8(3), 227–228.
Williams, B. (1995/1998). Making Sense of Humanity and Other Philosophical Papers 1982–1993. Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Williams, B. (1999a). Ile wolności powinna mieć wola?, tłum. zbiorowe. Warszawa: Fundacja Aletheia.
Williams, B. (1999b). Seminar with Bernard Williams. Ethical Perspectives, 6 (3–4), 243–265.
Williams, B. (2000). Moralność. Wprowadzenie do etyki, tłum. M. Hernik. Warszawa: Aletheia (tłumaczenie: Williams 1972/1993).
Williams, B. (2002). Truth and Truthfulness. An Essay in Genealogy. New Jersey: Princeton University Press.
Williams, B. (2004). A Mistrustful Animal. An Interview with Bernard Williams. The Harvard Review of Philosophy, 12(1), 80–91.
Williams, B. (2005). In the Beginning Was the Deed: Realism and Moralism in Political Argument, red. G. Hawthorn. New Jersey: Princeton University Press.
Williams, B. (2006a). Philosophy as a Humanistic Discipline, red. A.W. Moore. New Jersey: Princeton University Press.
Williams, B. (2006b) The Sense of the Past: Essays on the History of Philosophy, red. M. Burnyeat. New Jersey: Princeton University Press.
Williams, B. (2006c). On Opera, red. M. Tanner. New Haven: Yale University Press.
Williams, B. (2014). Essays and Reviews 1959–2002. New Jersey: Princeton University Press.
Williams, B. (2017). Filozofia jako dyscyplina humanistyczna, tłum. P. Pijas. Roczniki Filozoficzne, 65(4), 325–350.
Williams, B. (2019). Racje wewnętrzne i zewnętrzne, tłum. T. Żuradzki. Roczniki Filozoficzne, 67(1), 231–246.
B. Pozostała literatura
Altham, J.E.J. (1995). Reflection and Confidence. W: J.E.J. Altham, R. Harrison (red.), World, Mind and Ethics. Essays on the ethical
philosophy of Bernard Williams (s. 156–169). New York: Cambridge University Press.
Andre, J. (1983). Nagel, Williams, and Moral Luck. Analysis, 43(4) (October), 202–207.
Annas, J. (2011). Intelligent Virtue. New York: Oxford University Press.
Anscombe, E.G.M. (1958). Modern Moral Philosophy. Philosophy, 33(124) (January), 1–19.
Ayer, A.J. (1952). Language, Truth and Logic. New York: Dover Publications.
Baron-Cohen, S. (2011). The Science of Evil. On Empathy and the Origins of Cruelty. New York: Basic Books.
Bartyzel, J. (b.d.w.). Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamonde. Pobrane z: http://www.legitymizm.org/ebp francisco-paulino-hermenegildo-teodulo-franco-y-bahamonde (dostęp: 11.06.2019).
Berlin, I. (1993). Magus of the North. J. G. Hamann and the Origins of Modern Irrationalism, red. H. Hardy. New York: Farrar, Straus and Giroux.
Berlin, I. (2002). Against the Current. Essays in the History of Ideas. New York: The Viking Press.
Blackburn, S. (2004). Oxfordzki słownik filozoficzny, tłum. zbiorowe pod redakcją J. Woleńskiego. Warszawa: Książka i Wiedza.
Blackburn, S. (2007). Bernard Williams. Proceedings of the British Academy, 150, 335–348.
Blackburn, S. (2019). Lonely in Littlemore. Confidence in Ethics and the Limits of Philosophy. W: M. van Ackeren, S.-G. Chappell (red.), Ethics Beyond the Limits. New Essays on Bernard Williams’ Ethics and the Limits of Philosophy (s. 27–36). New York: Routledge.
Brady, M.S. (2018). Suffering and Virtue. Oxford: Oxford University Press.
Brandt, R.B. (1968). Toward a Credible form of Utilitarianism. W: M.D. Bayles (red.), Contemporary Utilitarianism (s. 143–186). New York: Anchor Books.
Brink, D.O. (2006). Some Forms and Limits of Consequentialism. W: D. Copp (red.), The Oxford Handbook of Ethical Theory (s. 380–423). New York: Oxford University Press.
Buczyńska-Garewicz, H. (2003). Czy prawda jest przeżytkiem?. Teksty Drugie, 6, 9–25.
Burnyeat, M. (2006). Introduction. W: (Williams 2006b), XIII–XXII.
Callcut, D. (2009). Introduction. W: D. Callcut (red.), Reading Bernard Williams (s. 1–6). New York: Routledge.
Chalmers, A.F. (1993). Czym jest to, co zwiemy nauką?, tłum. A. Chmielewski. Wrocław: Wydawnictwo Siedmioróg.
Chappell, S.-G., van Ackeren, M. (2019). Introduction. W: S.-G. Chappell, M. van Ackeren (red.), Ethics Beyond The Limits. New Essays on Bernard Williams’ Ethics and The Limits of Philosophy (s. 1–8), New York: Routledge.
Chappell, S.-G. (2018). Bernard Williams. W: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pobrane z: https://plato.stanford.edu/entries/williams -bernard/ (dostęp: 11.06.2019).
Code, A., Scheffler, S., Stroud, B. (2003). IN MEMORIAM Bernard A. O. Williams, Monroe Deutsch Professor of Philosophy, Berkeley,1929–2003. Pobrane z: https://senate.universityofcalifornia.edu/_files/inmemoriam/html/bernardaowilliams.htm (dostęp: 20.08.2021).
Chyrowicz, B. (2008). O sytuacjach bez wyjścia w etyce. Kraków: Znak.
Conrad, J. (2015). Serce ciemności, tłum. J. Dukaj, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Copp, D. (2006). Introduction. Metaethics and Normative Ethics. W: D. Copp (red.), The Oxford Handbook of Ethical Theory (s. 4–35). New York: Oxford University Press.
Cottingham, J. (2009). The Good Life and the „Radical Contingency of the Ethical”. W: D. Callcut (red.), Reading Bernard Williams (s. 24–42). New York: Routledge.
Craig, E. (2007). Genealogy and the State of Nature. W: A.P. Thomas (red.), Bernard Williams (s. 181–200). New York: Cambridge University Press.
Dancy, J. (2013). Meta-ethics in the Twentieth Century. W: M. Beaney (red.), The Oxford Handbook of The History of Analytic Philosophy (s. 737–754). Oxford: Oxford University Press.
Dancy, J. (2017). Moral Particularism. W: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pobrane z: https://plato.stanford.edu/entries/moral-particularism/ (dostęp: 5.05.2021).
de Lazari-Radek, K, Singer, P. (2013). Konsekwencjalizm a tajemnica: obrona ezoterycznej moralności. Analiza i Egzystencja, 2, 5–32.
de Lazari-Radek, K. (2021). Godny pożądania stan świadomości. O przyjemności jako wartości ostatecznej. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
De Waal, F. (2006). Primates and Philosophers. How morality evolved, red. S. Macedo, J. Ober. New Jersey: Princeton University Press.
Driver, J. (2017). Normative Ethical Theory in the Twentieth Century. W: M. Beaney (red.), The Oxford Handbook of The History of Analytic Philosophy (s. 755–771). Oxford: Oxford University Press.
Duignan, B. (2021). Bernard Williams. W: Encyclopedia Britannica. Pobrane z: https://www.britannica.com/biography/Bernard-Williams (dostęp: 20.08.2021).
Frege, G. (1977). Pisma semantyczne, tłum. B. Wolniewicz. Warszawa: PWN.
Godfrey-Smith, P. (2018). Inne umysły. Ośmiornice i prapoczątki świadomości, tłum. M. Adamiec-Siemiątkowski. Kraków: Copernicus Center Press.
Goldie, P. (2000). The Emotions. A Philosophical Exploration. Oxford: Oxford University Press.
Goldie, P. (2009). Thick Concepts and Emotion. W: D. Callcut (red.), Reading Bernard Williams (s. 94–109). New York: Routledge.
Hadot, P. (2004). What is Ancient Philosophy?, tłum. M. Chase. Cambridge (USA): Harvard University Press.
Haidt, J. (2014). Prawy umysł. Dlaczego dobrych ludzi dzieli religia i polityka?, tłum. A. Nowak-Młynikowska. Sopot: Smak Słowa.
Hajduk, Z. (2007). Ogólna metodologia nauk. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Hare, R.M. (1991). Universal Prescriptivism. W: P. Singer (red.), A Companion to Ethics (s. 451–463). Oxford: Blackwell Publishers.
Hare, R.M. (2001). Myślenie moralne. Jego płaszczyzny, metody i istota, tłum. J. Margański. Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Harman, G. (1965). The Inference to the Best Explanation. The Philosophical Review, 74(1) (Jan.), 88–95.
Hawthorn, G. (2005). Introduction. W: (Williams 2005), XI–XX.
Herman, B. (1993). The Practice of Moral Judgment. Cambridge (USA): Harvard University Press.
Hill, T. Jr. E. (2006). Kantian Normative Ethics. W: D. Copp (red.), The Oxford Handbook of Ethical Theory (s. 480–514). New York: Oxford University Press.
Hookway, C. (1995). Fallibilism and Objectivity: Science and Ethics. W: J. E. J. Altham, R. Harrison (red.), World, Mind, and Ethics. Essays on the ethical philosophy of Bernard Williams (s. 46–67). New York: Cambridge University Press.
Hooker, B. (2012). Theory vs Anti-Theory. W: G. Lang, U. Heuer (red.), Luck, Value, and Commitment. Themes from the Ethics of Bernard
Williams (s. 19–40). Oxford: Oxford University Press.
Jeffries, S. (2002). The Quest for Truth. The Guardian. Pobrane z: https://www.theguardian.com/books/2002/nov/30/academicexperts.highereducation (dostęp: 30.06.2021).
Jardine, N. (1995). Science, Ethics and Objectivity. W: J.E.J. Altham, R. Harrison (red.), World, Mind, and Ethics. Essays on the ethical
philosophy of Bernard Williams (s. 32–45). New York: Cambridge University Press.
Jenkins, M.P. (2006). Bernard Williams. Trowbridge: Cromwell Press.
Judycki, S. (1998/1999). Epistemologia XX wieku: przegląd stanowisk. Roczniki Filozoficzne, 46/47, 6–66.
Judycki, S. (2001). Idealizm i antyrealizm. W: U. Żegleń (red.), Pragmatyzm i filozofia Hilarego Putnama (s. 117–128). Toruń: Wydawnictwo UMK.
Judycki, S. (2003). Zagadka naturalizmu. Roczniki Filozoficzne, 51(3), 17–37.
Judycki, S. (2007). O dzisiejszym stanie epistemologii. W: M. Hetmański (red.), Epistemologia współcześnie (s. 71–81). Kraków: Universitas.
Judycki, S. (2009). Realizm i idealizm: struktura problemu. Analiza i Egzystencja, 9, 7–34.
Kahneman, D. (2012). Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, tłum. P. Szymczak. Poznań: Media Rodzina.
Kamiński, S. (1998). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Lublin: TN KUL.
Kant, I. (2002). Krytyka praktycznego rozumu, tłum. B. Bornstein. Kęty: Wydawnictwo Antyk.
Kant, I. (2005). Ugruntowanie metafizyki moralności, tłum. P. Zarychta. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa.
Kartezjusz (2004). Rozprawa o metodzie, tłum. T. Boy-Żeleński. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa.
Keil, G. (2008). Naturalism. W: D. Moran (red.), The Routledge Companion to Twentieth Century Philosophy (s. 254–307). New York: Routledge.
Kment, B. (2021). Varieties of Modality. W: Stanford Encyclopedia of philosophy. Pobrane z: https://plato.stanford.edu/entries/modality-varieties/ (dostęp: 3.06.2021).
Kornblith, H. (2016). Philosophical Naturalism. W: H. Cappelen, T.Sz. Gendler, J. Hawthorn (red.), The Oxford Handbook of Philosophical Methodology (s. 147–158). Oxford: Oxford University Press.
Korsgaard, C. (2008). The Constitution of Agency. New York: Oxford University Press.
Kristjánsson, K. (2018). Virtuous Emotions. Oxford: Oxford University Press.
Kuna, M. (2005). MacIntyre on Tradition, Rationality and Relativism. Res Publica, 11, 251–273.
Kymlicka, W. (1998). Współczesna filozofia polityczna, tłum. A. Kawelec. Warszawa: Wydawnictwo Znak.
Lance, M., Little, M. (2006). Particularism and Antitheory. W: D. Copp (red.), The Oxford Handbook of Ethical Theory (s. 567–594). New York: Oxford University Press.
Lang, G. (2019). Gauguin’s Lucky Escape: Moral Luck and the Morality System. W: M. van Ackeren, S.G. Chappell (red.), Ethics Beyond
the Limits. New Essays on Bernard Williams’ Ethics and the Limits of Philosophy (s. 129–147). New York: Routledge.
Lehmann-Haupt, C. (2003). Sir Bernard Williams, 73, Oxford Philosopher, Dies. New York Times. Pobrane z: https://www.nytimes.com/2003/06/14/world/sir-bernard-williams-73-oxford-philosopherdies.html (dostęp: 10.07.2020).
Lemos, N. (2002). Epistemology and Ethics. W: P.L. Moser (red.), The Oxford Handbook of Epistemology (s. 479–512). Oxford: Oxford University Press.
Lewandowski, W. (2019). Ewaluacyjne i egzystencjalne aspekty trafu moralnego. Roczniki Filozoficzne, 2(67), 141–168.
Long, A.A. (2007). Williams on Greek Literature and Philosophy. W: A.P. Thomas (red.), Bernard Williams (s. 155–180). New York: Cambridge University Press.
Louden, R.B. (2007). The Critique of the Morality System. W: A.P. Thomas (red.), Bernard Williams (s. 104–134). New York: Cambridge University Press.
Lugg, A. (1978). Disagreement in Science. Zeitschrift Für Allgemeine Wissenschaftstheorie, 9(2), 276–292.
Łukomska, A. (2017). Prawo do stronniczości. Gdyby Williams mógł odpowiedzieć Kellerowi. Etyka, 55, 75–100.
MacIntyre, A. (1996). Dziedzictwo cnoty, tłum. A. Chmielewski. Warszawa: PWN.
McDowell, J. (1998). Mind, Value, and Reality. Cambridge (USA): Harvard University Press.
Mill, J.S. (2006). Utylitaryzm. O wolności, tłum. M. Ossowska, A. Kurlandzka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Miller, A. (2003). Introduction to Contemporary Metaethics. Cambridge (UK): Polity Press.
Moore, A.W. (2006). Maxims and Thick Ethical Concepts. Ratio, 19(2), 129–147.
Moore, A.W. (2012). The Evolution of Modern Metaphysics: Making Sense of Things. New York: Cambridge University Press.
Moore, G.E. (1903/2004). Principia Ethica. New York: Dover Publications.
Nagel, T. (1979). Mortal Questions. New York: Cambridge University Press.
Nagel, T. (1986a). The View from Nowhere. New York: Oxford University Press.
Nagel, T. (1986b). Review: Ethics and the Limits of Philosophy. Journal of Philosophy. 83(6), 351–360.
Nagel, T. (2012). Mind and Cosmos. Why the Materialist Neo-Darwinian Conception of Nature Is Almost Certainly False. New York: Oxford University Press.
Nelkin, D.K. (2019). Moral Luck. W: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pobrane z: https://plato.stanford.edu/entries/moral-luck/ (dostęp: 5.01.2020).
Nietzsche, F. (2003a). Niewczesne rozważania, tłum. L. Staff. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa.
Nietzsche, F. (2003b). Z genealogii moralności, tłum. L. Staff. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa.
Nowaczyk, A. (1998). Czy Tarski zdefiniował pojęcie prawdy? Przegląd Filozoficzny, 7, 2(26), 5–30.
Nussbaum, M.C. (1995). Aristotle on Human Nature and the Foundations of Ethics. W: J.E.J. Altham, R. Harrison (red.), World, Mind, and Ethics. Essays on the ethical philosophy of Bernard Williams (s. 86–131). New York: Cambridge University Press.
Nussbaum, M.C. (2003). Tragedy and Justice. Bernard Williams remembered. Boston Review, Oct./Nov., Pobrane z: https://web.archive.org/web/20041208185831/http://bostonreview.net/BR28.5/nussbaum.html (dostęp: 15.05.2021).
Nussbaum, M.C. (2009). Bernard Williams; Tragedies, Hope, Justice. W: D. Callcut (red.), Reading Bernard Williams (s. 213–241). New York: Routledge.
O’Grady, J. (2003). Obituary: Professor Sir Bernard Williams. The Gaurdian. Pobrane z: https://www.theguardian.com/news/2003/jun/13/guardianobituaries.obituaries (dostęp: 16.03.2020).
Papineu, D. (2020). Naturalism. W: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pobrane z: https://plato.stanford.edu/entries/naturalism/ (dostęp: 15.03.2020).
Pijas, P. (2019a). Towards a Unified Interpretation of Bernard Williams’s Philosophical Projects. Kriterion – Journal of Philosophy, 33(3), 43–73.
Pijas, P. (2019b). Aretologiczna interpretacja (chrześcijańskiej) wiary religijnej. Roczniki Filozoficzne, 67(1), 97–118.
Plantinga, A. (2014). Naturalizm metodologiczny?, tłum. R. Platon. Filozoficzne Aspekty Genezy, 11, 37–93.
Platon (2003). Państwo, tłum. W. Witwicki. Kęty: Wydawnictwo Antyk.
Popper, K.R. (1987). A Pocket Popper, red. D. Miller. Glasgow: Fontana Press.
Putnam, H. (1990). Realism with a Human Face. Cambridge (USA): Harvard University Press.
Putnam, H. (1992). Renewing Philosophy. Cambridge (USA): Harvard University Press.
Putnam, H. (2001). Reply to Bernard Williams’ ‘Philosophy as a Humanistic Discipline’. Philosophy, 76(4), 605–614.
Quine, W.V.O. (1992). The Pursuit of Truth. Cambridge (USA): Harvard University Press.
Rawls, J. (1994). Teoria sprawiedliwości, tłum. zbiorowe. Warszawa: PWN.
Reale, G. (2004). Historia filozofii starożytnej, t. III, tłum. E.I. Zieliński. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Reichenbach, B. (2021). Cosmological Argument. W: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pobrane z: https://plato.stanford.edu/entries/cosmological-argument/ (dostęp: 15.04.2021).
Rescher, N. (2015). A Journey through Philosophy in 101 Anecdotes. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
Robertson, S. (2017). Anti-Theory: Anscombe, Foot and Williams. W: S. Golob, J. Timmermann (red.), Cambridge History of Moral Philosophy (s. 678–691). Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Rorty, R. (2002). To the Sunlit Uplands. London Review of Books, 24(21). Pobrane z: https://www.lrb.co.uk/the-paper/v24/n21/richard-rorty/to-the-sunlit-uplands (dostęp: 30.06.2021).
Ross, W.D. (1930/2002). The Right and the Good, red. P. Stratton-Lake. Oxford: Oxford University Press.
Rovane, C. (2009). Did Williams Find The Truth in Relativism?. W: D. Callcut (red.), Reading Bernard Williams (s. 43–69). New York: Routledge.
Ruse, M. (2013). Naturalism and the Scientific Method. W: S. Bullivant, M. Ruse (red.), The Oxford Handbook of Atheism (s. 383–397). Oxford: Oxford University Press.
Scheler, M. (1986). Istota i formy sympatii, tłum. A. Węgrzecki. Warszawa: PWN.
Sprigge, T.L.S. (1990). The Rational Foundations of Ethics. London: Routledge.
Stępień, A.B. (1999). Studia i szkice filozoficzne, t. I. Lublin: TN KUL.
Stern, R. (2019). Transcendental Arguments. W: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pobrane z: https://plato.stanford.edu/entries/transcendental-arguments/ (dostęp: 10.02.2020).
Stevenson, C.L. (1945). Ethics and Language. New Haven: Yale University Press.
Szubka, T. (2008). Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Szutta, A. (2018). Intuicje moralne. O poznaniu dobra i zła. Lublin: Wydawnictwo Academicon.
Szutta, N. (2017). Czy istnieje coś, co zwiemy moralnym charakterem i cnotą? Lublin: Wydawnictwo Academicon.
Taylor, C. (1995). A Most Peculiar Institution. W: J.E.J. Altham, R. Harrison (red.), World, Mind, and Ethics. Essays on the ethical philosophy of Bernard Williams (s. 132–155). New York: Cambridge University Press.
Thomas, A.P. (2007). The Nonobjectivist Critique of Moral Knowledge. W: A.P. Thomas (red.), Bernard Williams (s. 47–72). New York: Cambridge University Press.
Williams, P. (2006). Editorial Preface. W: (Williams 2006c), VII–XI.
Williams, S. (2009). Climbing the Bookshelves. London: Hachette Digital.
van Ackeren, M. (2019). Williams (on) Doing History of Philosophy: a Case Study on Ethics and the Limits of Philosophy. W: M. van Ackeren, S. G. Chappell (red.), Ethics Beyond the Limits. New Essays on Bernard Williams’ Ethics and the Limits of Philosophy (s. 53–71). New York: Routledge.
Wojtysiak, J. (2015). Jak to jest być filozofem, czyli o filozofach i filozofii. Ethos, 28(4[112]), 19–39.
Zagzebski, L. (1999). Phronesis and Christian Belief. W: G. Bruntrup, R.K. Tacelli (red.), The Rationality of Theism (s. 177–194). Dordrecht: Springer.
Zagzebski, L. (2011). Religious Knowledge. W: S. Bernecker, D. Pritchard (red.), The Routledge Compatnion to Epistemology (s. 393–400). New York: Routledge.
Zagzebski, L. (2017). Exemplarist Moral Theory. New York: Oxford University Press.
Opublikowane
14 grudnia 2021
Serie
Kategorie
Prawa autorskie (c) 2021 Wydawnictwo Academicon
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Szczegóły dotyczące dostępnego formatu publikacji: Książka drukowana
Książka drukowana
Co-publisher's ISBN-13 (24)
978-83-62475-83-4
Data pierwszego wydania (11)
2022-07-05
Szczegóły dotyczące dostępnego formatu publikacji: Ebook
Ebook
Co-publisher's ISBN-13 (24)
978-83-62475-87-2
Data pierwszego wydania (11)
2021-12-14
